Wie wil weten wat hij kan verwachten van een documentaire, komt al snel uit bij een recensie van Helmut Boeijen. De bekendste documentairerecensent van Nederland kijkt en beoordeelt de films bovendien naast zijn fulltime baan als docent (video)journalistiek bij Fontys. Wat drijft hem? Waarom zet hij zich in om documentaires ‘aan de mens te brengen’? Een interview over zijn visie, militaire missies en de soms beangstigende ontwikkelingen in het vakgebied. “Documentaire is bij uitstek een medium om empathie te creëren. En daar word je geen slechter mens van.”

Waarom ben je zo’n liefhebber van documentaires?
“Eigenlijk is het een soort uit de hand gelopen hobby, haha! Documentaires zijn een goede manier om de wereld te verkennen. Ik kom bijvoorbeeld niet dagelijks in Taiwan, maar door een documentaire te kijken over dat land, kom ik er toch het één en ander over te weten. Datzelfde geldt trouwens ook voor de overkant van de straat: ook daar kan van alles gebeuren waar ik geen weet van heb. En ook dan kan een documentaire een mooi inkijkje geven in andere mensen, andere zienswijzen, artistieke visies… Bovendien denk ik dat als je je écht verdiept in een ander, je vanzelf meer begrip gaat opbrengen voor elkaar. Documentaire is daarom bij uitstek een medium om empathie te kweken. Mensen met wie je niks hebt, kun je via een documentaire beter leren kennen. En dan kun je ontdekken dat je er misschien tóch iets mee gemeen hebt. Of ze in ieder geval beter snapt. En daar word je geen slechter mens van. En de wereld ook niet. Sterker nog: van een beetje empathie wordt de wereld een stuk mooier, daar ben ik van overtuigd.”

Kun je daar een concreet voorbeeld van noemen?
“Jazeker, ik heb een heel mooi voorbeeld. Dat gaat wel over een situatie waarbij ik zelf de documentaire maakte, dus ik vertel het niet vanuit mijn perspectief als kijker. Voor Omroep Brabant heb ik ooit vier militairen gevolgd in Uruzgan. Dat stond behoorlijk ver van mij af, want zelf was ik een dienstweigeraar geweest! Toen die militairen daarachter kwamen, confronteerden ze mij daarmee. Dat leverde mooie ontmoetingen op, waarbij ik heel veel respect heb gekregen voor die militairen. Ik stond nog steeds achter mijn standpunt, maar ik ben wel gaan begrijpen waarom zij deden wat ze deden. Je hoeft het niet altijd eens te zijn, maar je kunt wel respect en begrip hebben voor elkaar. Documentaires dragen daaraan bij.”

“Je hoeft het niet altijd eens te zijn, maar je kunt wel respect en begrip hebben voor elkaar.”

Wat doet de bekendste documentairerecensent van Nederland op Beholders?
“Behalve dat ik dus een groot fan ben van het genre documentaire, ben ik ook fan van Beholders! Het mooie aan Beholders is dat er bewust veel aandacht is voor het creëren van die empathie die ik eerder noemde, doordat er vrijwel altijd een nagesprek gevoerd wordt. Die dialoog kweekt nog meer begrip, en Beholders snapt dat als geen ander. En dan is het óók nog eens zo dat Beholders plaatsvindt in een omgeving waarvan je dat niet meteen verwacht. Niet in de Randstad, zelfs niet in een grote stad; Beholders vertoont documentaires op plekken waar gewone mensen komen. Mensen die niet al elke week drie documentaires kijken of ieder jaar op IDFA komen. Beholders kiest ook deels films die bij daarbij passen: ‘dicht-bij-de-mens-films’. Juist die films vind ik mooi: de menselijke thema’s, waarbij het verhaal belangrijker is dan de artistieke vorm. Los van het feit dat er natuurlijk óók documentaires vertoond worden op Beholders die wél een bijzondere artistieke vorm hebben.”

“Op andere festivals zie je soms dat je een beetje preekt voor eigen parochie. Mensen die al lang zelf ontdekt hebben dat documentaires waardevol zijn, de culturele elite, zijn uiteindelijk een minder interessante doelgroep. Beholders richt zich juist op die andere groep. Dat past heel erg bij mij. Ik ben net een dominee: als ik iets moois gezien heb, wil ik dat delen. Ik probeer goede documentaires aan de mens te brengen. Het is goed om dat te doen voor mensen die al documentaires kijken, maar nóg veel beter voor mensen die dat nog niet zo vaak doen. Beholders probeert mensen te raken en inspireren.”

Welke ontwikkelingen zie je binnen het vakgebied documentaire?
“Ik zie twee belangrijke ontwikkelingen: de komst van mengvormen, met onder andere theater, film, animatie en niet te vergeten AI. En de andere ontwikkeling is de komst van grote streamingdiensten. Beide ontwikkelingen zorgen ervoor dat je niet meer altijd precies weet waar je naar kijkt. Zo leiden de mengvormen tot hele mooie, spannende films, maar kunnen ze er ook toe leiden dat de kern van het genre documentaire wordt aangetast. Is het werkelijkheid of een speelfilm of AI wat ik zie? Het is wel artistiek, maar ik ben benieuwd waar het naartoe gaat. Datzelfde geldt ook voor wat de streamingdiensten ons voorschotelen. Enerzijds komt er met de streamers meer budget én worden documentaires bovendien beschikbaar voor de hele wereld. Waar je als maker vroeger documentaires een beperkt publiek bereikte, omdat je documentaire op maandagavond om 23.00 uur uitgezonden werden op de NPO, maakt de komst van digitale tv en de streamingdiensten de hele wereld ineens tot potentieel publiek. Dat is mooi, maar anderzijds hebben we dus te maken met de vraag: waar kijk ik naar? Grote streamers brengen documentaires uit die in sommige gevallen gefinancierd worden door degene over wie de documentaire gaat. Als ik kijk naar een documentaire over Antoon, Snelle of Lil Kleine, die grotendeels door henzelf gefinancierd wordt, kijk ik dan naar een promotiefilm of naar onafhankelijke journalistiek? Is zo’n film bedoeld om een carrière opnieuw in gang te zetten of om een relatief objectief beeld van iemand te geven? Beide ontwikkelingen, de mengvormen en de komst van de streamingdiensten, dwingen ons dus om nog kritischer te kijken naar wat we zien.”

“Nieuwe ontwikkelingen in het vakgebied dwingen ons om nog kritischer te kijken naar wat we zien.”

Je film Heaven on Earth wordt vertoond tijdens het studentenprogramma. Kun je daar iets over vertellen?
Heaven on Earth was mijn afstudeerfilm. Hij gaat over het dorpje Branson in de Verenigde Staten, waar ‘het perfecte Amerika’ gepresenteerd wordt en waar de fundamentalistische, patriottistische meningen van de inwoners heersend zijn. De film is niet zo lang, 50 minuten. Op die manier is er genoeg tijd om na te praten. Daarnaast is dit een film uit het begin van mijn carrière; ik was 30 toen ik deze film maakte. Voor studenten spreekt dat wel aan, denk ik. Ook denk ik dat er een interessante discussie kan ontstaan op basis van deze film, gezien de politieke situatie die in Heaven on Earth gepresenteerd wordt en de situatie zoals die is in de Verenigde Staten op dit moment. Tijdens het programma zal ik uiteraard vertellen over hoe ik het idee ontwikkeld heb, hoe ik er research voor heb gedaan en hoe ik gefilmd heb. Een interessant detail bij deze film is dat ik eerst de hoofdpersonen had gecast en research had gedaan en vier maanden later terugkwam om te filmen. Toen wilde één van de hoofdpersonen niet meer meewerken. Dat betekende een kleine crisis voor me: wat moest ik nu doen? Terwijl we daar waren, kwam er een andere kans op ons pad. Een oud-militair, die betrokken was bij de bom op Hiroshima. Hij wilde meewerken en zit nu in de film. Dus in plaats van die eerdere hoofdpersoon, kreeg ik een ‘massamoordenaar’. En het mooie was: hij was 29 toen die bom op Hiroshima viel, ik was 29 toen ik hem interviewde. Hij was toen al een oudere man, hij hoorde niet goed, dus ik moest heel dicht bij hem gaan zitten om hem te interviewen. Ik had kippenvel over mijn hele lichaam! En ik dacht: als ík 29 was geweest in 1945, wat zou ík dan gedaan hebben? Dat is voor mij de essentie van die scène in de film: als we terugkijken op dingen, dan kunnen we ze gemakkelijk veroordelen. Maar het is heel lastig voor mensen tegenwoordig om zichzelf in te leven in de situatie van toen. Dat is misschien wel de grootste les die ik van het maken van die film geleerd heb en die ik nog steeds meeneem: als ik mezelf betrap op het veroordelen van mensen terwijl ik ze film, of wanneer ik op ze neerkijk, dan dwing ik mezelf om daarmee te stoppen en me te focussen op hún situatie. Wat gebeurt er in hun levens dat ik niet zie? Zo probeer ik hen beter te begrijpen.”

Even terug naar wat luchtigers: waar ben je dit jaar te vinden tijdens Beholders?
“Dat durf ik nog niet met zekerheid te zeggen. Ik heb een druk werkschema, maar waar het lukt, probeer ik een gaatje te maken. De openingsavond dit jaar lijkt me mooi, met BZB. Die band zal zich voor veel mensen ergens in de periferie van hun wereld bevinden. Heel veel mensen zullen ze kennen, maar veel ook niet. Als voormalig popjournalist heb ik hen best goed leren kennen. En zij hebben zich zéér voor mij ingenomen, vooral door de manier waarop ze met hun fans omgaan. Maar ik laat me graag verrassen door de documentaire; ben heel benieuwd wat Wouter Habraken ervan gemaakt heeft. Daarnaast ben ik altijd bij het familieprogramma; ik heb dochters van 13 en 11 jaar en we hebben tot nu toe alle edities van het familieprogramma sinds 2019 meegemaakt. En dat is steeds zó leuk! Dat ze er ook nog wat van opsteken, is mooi meegenomen! Ook ben ik dit jaar weer met mijn studenten van Fontys Journalistiek bij het studentenprogramma.”

“De passie en het enthousiasme van de mensen achter Beholders zijn ieder jaar weer aanstekelijk. Ik draag het festival een warm hart toe en zou iedereen vooral willen adviseren: kom erheen!”